مدیریت ضایعات الکترونیکی

مدیریت ضایعات الکتریکی یکی از مهمترین پیشرفت های تکنولوژیکی دهه های اخیر، توسعه صنعت تراشه های الکترونیکی و ریزپردازنده ها و شاید مهمترین دستاوردهای تکنولوژیکی و پیشرفت های بشر در قرن اخیر در این زمینه و جنبه های مرتبط با آن است. رشد سریع تولید و مصرف کامپیوتر در جهان منجر به پیدایش ضایعات ویژه شده است. این زباله ها به دلیل خطراتی که می توانند برای انسان و محیط زیست داشته باشند به زباله های خطرناک معروف هستند. و مدارهای سرب لحیم کاری (CRT) در لوله های پرتو کاتدی کامپیوتر – کادمیوم در تراشه های کامپیوتر – جیوه در حسگرها، در تجهیزات ضد اشتعال پی وی سی – سوئیچ ها، لامپ های تخلیه و باتری های روی مدار، فقط چند ترکیب در کامپیوترها وجود دارد که دارای یک پتانسیل ریسک بالا زباله های خطرناک محیطی تنها به زباله های کامپیوتری محدود نمی شود، بلکه سایر قطعات خطرناک مانند باتری خودرو، مخزن گاز، قطعات تلویزیون، یخچال های CFC که به گاز دستگاه کپی و فکس آلوده شده اند نیز زباله هستند. الکترونیکی هستند. ضایعات الکترونیکی عموماً به محصولات الکترونیکی گفته می شود که عمر مفید آنها به پایان رسیده است.

روش های مختلفی برای مقابله با آلودگی های الکترونیکی مانند سوزاندن، بازیافت و دفن زباله وجود دارد، اما هر روشی خطرات زیست محیطی خاص خود را دارد. یک مطالعه نروژی روی موبایل های ضایعات نشان داد که اگر هر کاربر یکی از ۳ میلیارد کاربر تلفن همراه جهان را بازیابی کند، سالانه ۲۷۰۰۰۰ تن مواد خام ذخیره می شود. زباله های الکترونیکی مشکلی است که اخیراً در حال ظهور است و به عنوان یک فرصت شغلی نیز مطرح می شود که اهمیت روزافزونی پیدا می کند. مقادیر زیادی از این زباله های الکترونیکی تولید شده در جهان می تواند حاوی مواد سمی و با ارزش باشد. از تجزیه این مواد آهن، مس، آلومینیوم، طلا و سایر مواد به دست می آید که این مواد بیش از ۶۰ درصد تشکیل شده اند. در حالی که آلاینده های آن ۷۲ درصد است. در واقع اگرچه در سال های اخیر فناوری های جدید در حوزه الکترونیک شرایط زندگی ما انسان ها را بهبود بخشیده است، اما در عین حال به دلیل تولید ضایعات الکترونیکی که سرعت بیشتری نسبت به زباله های خانگی دارد با مشکلات جدیدی مواجه شده ایم. آنها به طور فزاینده ای حاوی مواد خطرناک و سمی بیشتری بودند. وجود برخی از آنها در محیط می تواند موجه شیوع بیماری های مختلف از جمله فقر آهن، آسیب مغزی، بیماری های کبدی و … در جامعه باشد.

هنگامی که این آلاینده ها سوزانده می شوند یا به طور غیرقابل کنترلی در محیط بازیافت می شوند، اوج سمیت آنها به حداکثر می رسد. کنوانسیون بازل زباله های الکترونیکی را به عنوان زباله های خطرناک به رسمیت می شناسد. امروزه به موازات شناخت اثرات مضر و مخرب مواد شیمیایی خطرناک، راهکارهایی برای کنترل صحیح آنها در نظر گرفته شده است و تنها با اجرای این راهکارهای پیشگیرانه می توان از تکرار اشتباهات مکرر کشورها جلوگیری کرد. دقیقاً به دلیل این رشد و توسعه سریع است که تجهیزات رایانه ای سریعتر از سایر محصولات الکترونیکی منسوخ و منسوخ می شوند. امروزه بیشترین رشد تولید زباله جامد در کشورهای صنعتی مربوط به زباله های کامپیوتری است. رشد این زباله ها به قدری سریع بوده است که کشورهای پیشرفته اعلام کرده اند اگر واکنش ها و راهکارهای جدی و اساسی برای تولید بی رویه این زباله ها اتخاذ نشود، چند سال دیگر این کشورها بر روی کوهی از زباله های رایانه ای قرار خواهند گرفت.

معروفیت پسماندهای الکترونیکی به معادن طلا

گزارش دیگری که توسط سازمان ملل با عنوان «کامپیوتر و محیط زیست» منتشر شده است، نشان می دهد که هر چه طول عمر وسایل الکترونیکی بیشتر باشد، حفاظت از محیط زیست نیز بیشتر می شود. در این گزارش آمده است که از سوخت های فسیلی مانند نفت و گاز برای تولید یک کامپیوتر معمولی با صفحه نمایش ده برابر وزن آن استفاده شده است. در مقایسه باید توجه داشت که برای مثال از انرژی فسیلی برای تولید خودرو یا یخچالی معادل یک یا دو برابر وزن آنها استفاده می شود. به عبارت دقیق تر، تولید رایانه ای با نمایشگر ۱۷ اینچی معادل ۲۴۰ کیلوگرم روغن، ۲۲ کیلوگرم مواد شیمیایی و ۱۵۰۰ لیتر آب، یعنی در مجموع حدود ۱۸۰۰ کیلوگرم مواد اولیه مصرف شده است. در حال حاضر در بسیاری از کشورها زباله های الکترونیکی یا ضایعات به عنوان زباله های با ارزش به حساب می آیند و حتی زباله های الکترونیکی را به عنوان استخراج طلا می شناسند و اگر این زباله ها به صورت اصولی بازیافت شوند، این موضوع باعث معروفیت پسماندهای الکترونیکی به معادن طلا است می توان فلزات زیادی را از آن استخراج کرد. به طوری که از یک تن پره تلفن همراه ۱۵۰ تا ۳۰۰ گرم طلا به دست می آید در حالی که در معادن طلا به ازای هر تن سنگ بین ۲۰ تا ۳۰ گرم طلا یافت می شود در حالی که در این ضایعات پلاتین و نقره وجود دارد. عناصر ارزشمندی نیز وجود دارد. رشد سریع آلودگی های الکترونیکی و ورود سریع آنها به محیط زیست امروزه به یک بحران تبدیل شده است. اگرچه این بحران بیشتر متوجه کشورهای صنعتی و توسعه یافته جهان شده است، اما باید به این نکته نیز اشاره کرد که موج بحران در کشورهای صنعتی معمولاً با تأخیر چندین ساله به کشورهای در حال توسعه نیز خواهد رسید. همانطور که مشاهده می شود موج این بحران به ایران نیز رسیده است و اگر به آن رسیدگی نشود و اقدامات لازم صورت نگیرد تا چند سال دیگر این بحران مشکلات جبران ناپذیری را برای جامعه و محیط زیست ایران به همراه خواهد داشت.

ضایعات رایانه رومیزی

ضایعات رایانه رومیزی هر رایانه رومیزی حاوی ۳۲ درصد پلاستیک، حدود ۷ درصد سرب، ۴۱ درصد آلومینیوم، مقداری طلا، نقره و آهن و همچنین فلزات سنگین و خطرناک مانند کادمیوم، جیوه و آرسنیک است. بنابراین، می توان به طور دقیق تخمین زد که ۴ میلیون کامپیوتر منسوخ حاوی مقادیر زیادی از عناصر خطرناک و همچنین عناصر ارزشمندی مانند طلا و نقره هستند. بازیافت اصولی این سیستم ها نه تنها می تواند از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد، بلکه از خطرات زیست محیطی نیز جلوگیری می کند. زباله ها با توجه به اینکه تمامی اجزای ابزار و تجهیزات الکترونیکی قابلیت استفاده مجدد در زمینه های مختلف را دارند، در صورتی که شرکت های تولید کننده آن در سراسر جهان مسئولیت بازیافت محصولات را بر عهده داشته باشند، باعث ورود عناصر سنگین و گازهای سمی به محیط زیست و آب های زیرزمینی می شود. درک کنید که عواقب زیست محیطی استفاده از روش های نامناسب بازیافت زباله های الکترونیکی یا روش های دیگر مانند دفع و سوزاندن اجزا و ابزار و موارد منسوخ به میزان زیادی کاهش می یابد. به این ترتیب این کشورها نیز تلاش خواهند کرد تا محصولات خود را به گونه ای تولید کنند که اولاً مدت زمان بیشتری برای کاربر استفاده شود و ثانیاً با روشی ساده تر بازیافت شوند.

 ضایعات باطری

استفاده از باتری‌های خشک برای اسباب‌بازی‌ها، ساعت‌ها، لپ‌تاپ‌ها، تلفن‌های همراه، دستگاه‌های مکانیکی قابل حمل و رایانه، میزان آنها را در زباله‌های شهری افزایش می‌دهد. باتری های قلیایی هر روز در خانه ها در کنترل از راه دور، چراغ قوه و سایر وسایل الکترونیکی استفاده می شوند. باتری های مورد استفاده در ساعت ها، سمعک ها و غیره نیز حاوی جیوه، نقره، کادمیوم، لیتیوم یا سایر فلزات سنگین هستند. حجم باتری های فرسوده نیز قابل توجه است به طوری که طبق آمار سال ۲۰۰۵ سالانه ۸ میلیارد باتری در آمریکا و ۶ میلیارد در ژاپن منسوخ می شود و این رقم در برزیل یک میلیارد است. دلیل این افزایش را می توان رشد فناوری در دهه اخیر دانست، به طوری که امروزه استفاده از تلفن همراه، تلفن بی سیم، چراغ قوه، رادیو، ساعت، ماشین حساب، اسباب بازی و … رواج یافته است و حتی کشورهای در حال توسعه نیز از آن استفاده نمی کنند.

ایران نیز کشوری در حال توسعه است که در نتیجه استفاده از تجهیزات فناوری جدید مانند رایانه، تلفن، دوربین های دیجیتال و به تبع آن مصرف باتری افزایش یافته است. تنها راه برآورد باتری های مورد استفاده در ایران، ثبت میزان باتری های وارداتی به ایران است. به طوری که طی دهه گذشته (از سال ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۵) ۱۰۰۰۰ تن باتری از کشورهای امارات، چین، کره جنوبی و … به ایران وارد شده است که تقریباً تمامی باتری های مستعمل در ایران در زباله های شهری دفع می شوند و پس از مدتی چندین سال در محل های دفن زباله شهری دفن و جمع آوری شد. پیش بینی می شود در دهه اخیر ۱۰۰۰۰ تن باتری مصرفی وارد دفن زباله ها و کلکتورهای شهری (محل دفن زباله) در ایران شود. نگرانی در مورد ضایعات باطری در محل های دفن زباله این است که آنها حاوی جیوه، کادمیوم، لیتیوم، نیکل، روی و سایر فلزات سنگین هستند که زباله های جامد شهری را در محل های دفن زباله آلوده می کنند و اغلب در سراسر جهان استفاده می شوند. اثرات مضر این مواد بر انسان و حیات وحش مشاهده شده است. با این حال، تأثیر کلی این مواد همچنان به شرایط محیطی محل دفن زباله و همچنین وضعیت باتری ها بستگی دارد.

اجزا و عناصر موجود در پسماندهای الکترونیک

اجزا و عناصر موجود در پسماندهای الکترونیک بیش از ۳۸ عنصر شیمیایی مجزا در پسماندهای شناخته شده اند. یک کامپیوتر نو ممکن است شامل بیش از ۶ درصد وزنی سرب باشد.

• مواد در حجم زیاد : رزین های اپوکسی، فایبرگلاس، PVC و PCB و پلاستیک ها
• عناصر در حجم زیاد : سرب، قلع، مس، سیلیکون، بریلیوم، کربن، آهن و آلومینیوم
•   عناصر در حجم و مقدار کم : کادمیوم، جیوه و تالیوم
• عناصر در مقادیر ناچیز : آنتیموان، آرسنیک، باریوم، بیسموت، بور، کبالت، گالیم، ژرمانیوم، طلا، ایندیوم، لیتیوم، منگنز، نیکل، پالادیوم، پلاتین، رودیوم، سلنیوم، نقره و انادیوم